مصاحبه

بخشعلی قنبری استاد ادیان و عرفان در یادداشتی به مناسبت عید فطر به ابعاد تحولات مورد انتظار انسان در ماه مبارک رمضان پرداخته است:

ماه رمضان به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده که انسان بعد از پایان آن به انسانی دیگر بدل شود و این تبدل همه‌ ساله باید تکرار شده، سیر صعودی داشته باشد؛ یعنی هر سال که ماه مبارک طی می‌شود روزه‌دار باید در روز عید فطر درک و تجربه کند که نسبت به سال قبل تغییر یافته؛ به‌گونه‌ای که بتواند ادعا کند که از نو به دنیا آمده و واجد تولد مجدد شده است. اگر این حالت به وی دست دهد، او در واقع به اغلب اهداف این ماه عزیز دست یافته و می‌تواند ادعا کند که این دوره‌ی ریاضت را به خوبی طی کرده و به غایت آن دست یافته است وگرنه باید مطمئن شود که تنها بخشی از اهداف این ماه ریاضت را حاصل کرده و باید در سال‌های بعد بکوشد تا به اهداف بیشتری در این مسیر دست یابد.

قرآن کریم هدف اصلی روزه را دست‌یابی به تقوا می‌داند و تقوا هم در قرآن کریم و اساساً در فرهنگ اسلامی همه اخلاق دینی را شامل می‌شود؛ یعنی اگر کسی به تقوا دست یابد گویی که به همه اخلاق دینی دست یافته و با کسب کامل آن می‌تواند ادعای تولد تازه را بکند. در حقیقت روزه ما را به این تولد جدید دعوت می‌کند و بیان می‌دارد که اگر قبل و بعد ماه مبارک رمضان برای روزه‌دار یکسان باشد به معنای آن خواهد بود که او به همه اهداف روزه دست نیافته است، البته این اهداف به‌گونه‌ای تدریجی در اعمال این ماه عزیز تعبیه شده‌اند و اگر کسی آگاه باشد و بخواهد به راحتی می‌تواند خود را در این فرایند قرار دهد تا بتواند به تدریج اهداف این ماه را در خود محقق سازد.

در واقع می‌توان تولد حاصل از این ماه را در روز عید فطر به تماشا نشست؛ به این صورت که انسان روزه‌دار می‌تواند در چنین روزی ساحت‌های وجودی خود را بررسی کند تا ببیند که آیا در آنها تولدی رخ داده یا نه؟ اگر در احوال این ساحت‌ها تحول اصلی و عملی صورت گرفته باشد، می‌تواند مدعی تولد جدید در آن ساحت باشد وگرنه در آن ساحت به هدف این ماه دست نیافته است. در ادامه به تحولات مورد انتظار در ساحت‌های پنج‌گانه می‌پردازیم تا ببینیم که نحوه تولد دوباره در این ساحت‌ها چگونه است:

۱) ساحت عقل و معرفت

بی شک عقل آدمی قبل از ورود به ماه مبارک خالی از معرفت نبوده و به همراه آن معارف وارد این ماه شده است. اکنون که وارد روز عید فطر شده باید بررسی کند که بر معارف موجود او در قبل از ورود به رمضان، چه معارفی اضافه شده است؟ اگر اندک تغییری در این معارف هم به وجود آمده باشد می‌تواند مدعی تولد در این ساحت باشد. به عنوان مثال آیا توانسته در این ماه بر مطالعات خود بیفزاید یا نه؟

۲) ساحت روان

منظور از تحول در این ساحت آن است که آیا ماه مبارک توانسته احساس و عاطفه و هیجان او را بیشتر از قبل از ماه مبارک لطیف کند و آن را به مراتب اعلا رساند یا نه؟ البته روان را باید در همه روابط چهارگانه سنجید که در آنها چه تولی را پشت سر گذاشته است.

۳) ساحت اراده

قبل از ماه مبارک چیزهایی را می‌خواستیم و چیزهایی را هم نمی‌خواستیم و اکنون بعد از پشت سر گذاشتن این ماه عزیز به این نتیجه برسیم که در خواستن‌ها و نخواستن‌های ما تغییر شگرفی رخ داده و به سمت معنویت ارتقا یافته‌اند وگرنه شاهد تولدی در این ساحت نخواهیم بود.

۴) ساحت گفتار

باید به این نکته اعتراف کنیم که اگر در گفتار ما در فاصله قبل و بعد ماه مبارک تغییری رخ نداده باشد، در این ساحت هیچ‌گونه تحولی رخ نداده در نتیجه نمی‌توانیم شاهد تولدی در این ساحت باشیم. اگر قبل از ماه مبارک واژه نسنجیده و نسخته و نپخته و احیاناً ناسزا بر زبان جاری می‌کردیم و بعد از این ماه هم آنها را تکرار می‌کنیم باید اذعان کنیم که زبان و گفتار ما اندک تغییر و تحولی نیافته و زبان ما با اهداف این ماه همخوانی نداشته است. اما اگر زبان و گفتار ما نرم و لطیف و منطقی شده و از همه ناسزاها دور شده می‌توانیم ادعا کنیم که در این ساحت به اهداف این ماه نزدیک شده ایم و ساحت گفتار ما از نو متولد شده است.

۵) ساحت کردار

بی‌هیچ تردیدی می‌توان گفت که رمضان اهداف خود را در این ساحت جستجو و دنبال می‌کند؛ چرا که همه برنامه‌های این ماه معطوف به ایجاد تغییرات مثبت در این ساحت هدف‌گذاری شده‌اند.

اگر ورود به این ماه تغییری در رفتار و کردار انسان ایجاد کند می‌تواند مدعی توفیق در روزه‌داری شود وگرنه از دستاوردهای این ماه به اندک آنها قناعت کرده است. اینجاست که اگر در این ساحت شاهد تغییرات اساسی و رو به صعود باشیم می‌توانیم روز عید فطر را جشن بگیریم چرا که دوباره متولد شده‌ایم و البته همه جشن‌ها به خاطر تازگی‌هاست و جشن تولد از نظر تازگی با هیچ تازگی دیگر قابل قیاس نیست. چنین فردی در روز فطر می‌تواند تولد معنوی خود را به جشن بنشیند و در این روز و در تمام روزهای باقی مانده تا رمضان دیگر را در شادی حاصل از این تولد به سر ببرد و در آن روزها نیز بر میزان تازگی‌های خود بیفزاید بلکه تولدی را که در روز فطر شاهد بود در روزهای دیگر نیز تکرار کند بلکه بعد از عید فطر شاهد تولدی هر روزه باشد. بدین‌ترتیب رمضان مبدأیی می‌شود برای تکرار تولدهای جدید و جشن‌های نوین و مستمر.

بخشعلی قنبری، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا، به توضیح درباره تأثیرات کرونا بر دینداری و نقش الهیات در دوره پساکرونا پرداخت و اظهار کرد: اگر بخواهم نسبت کرونا و دین را بررسی کنم، باید بگویم که اگر مردم دنیا یک مقدار عمیق نگاه کنند و ضعف خود را به رسمیت بشناسند، وقوع چنین حوادثی، خصوصاً این حادثه که در طول تاریخ بی‌سابقه است، می‌تواند اثر مثبتی را بر دینداری بگذارد.

وی با بیان اینکه برخی رفتارهایی که در دوره کرونا از مردم دنیا می‌بینیم می‌تواند شاهد درستی این مدعا باشد، تصریح کرد: مثلاً پیروان ادیان به خواندن ادعیه دین خود روی آوردند یا علاوه بر دعاهایی که در دین خودشان مطرح است، به اذان ما مسلمانان تمسک می‌کنند. این نشان می‌دهد که مردم احساس کردند خیلی ضعیف هستند. اگر اندک تأملی وجود داشته باشد و الهی‌دانان بتوانند مردم را به این تعمق دعوت کنند، اثرگذاری کرونا بر تعمیق باورهای دینی زیادتر خواهد شد.

کرونا و اثبات ضعف بشر

قنبری افزود: حتی اگر بپذیریم کرونا موجب تقویت دینداری نیست، ولی حداقل آثار و نشانه‌ها بیانگر آن هستند که کرونا مردم را از دین دور نخواهد کرد. پس در صورتی که بسیار بدبینانه به موضوع نگاه کنیم، باز هم کرونا مردم را در حالت معمولی خودشان نگه خواهد داشت؛ گرچه قرائن و نشانه‌ها بیانگر این است که کرونا مردم را به سمت دین دعوت کرده است، چرا؟ چون ضعف انسان بیش از گذشته آشکار شده است. یک زمان این ادعا مطرح شد که آزمایش‌ها و بلایا برای اقوام پیشین بودند. حتی بعضی افراد که در حوزه الهیات کار کردند از قرن روشنگری به بعد ادعا کردند دست خدا از دامن طبیعت کوتاه شده است.

وی با بیان در قرن هیجدهم و نوزدهم برخی ادعا کردند که دوره الهیات تمام شده است، گفت: اساساً فیلسوفان دین بعد از دوره روشنگری به این نتیجه رسیدند که عمر دین به سر آمده است. گویی دیگر خدا و امور غیبی هیچ تأثیری بر جهان ما ندارند؛ اما کرونا نشان داد که این طوری نیست و بلاهایی که در گذشته به طور محدود بر قوم خاصی نازل می‌شد، الان به صورت فراگیر محقق شده است و کل بشریت در برابر ویروسی که با چشم دیده نمی‌شود، سر تعظیم فرود آوردند و تسلیم شدند.

نقش دین در کمک به چهار بحران جهانی

پژوهشگر نهج‌البلاغه ادامه داد: اگر طرفداران دین بتوانند این مسئله را خوب تبیین کنند، این حادثه تأثیر مثبتی بر دینداری می‌گذارد. در زمان ما کرونا نشان داد که ادیان همچنان مورد نیاز مردم هستند و مردم بدون دین نمی‌توانند زندگی کنند. اتفاقاً همه پزشکان دنیا اعلام می‌کنند که اگر ما در حوادث مختلف به دین و آموزه‌های دین برگردیم امکان بهبودی ما درصد محسوسی از کسانی که به آموزه‌های دینی توجه ندارند، زیادتر خواهد بود. این سخن به نحو علمی اثبات و تحقیقات زیادی انجام شده است. مثلاً اگر شما به کتاب «روان‌درمانی اگزیستانسیال» یالوم نگاه کنید، به طور مفصل سخن گفته و ثابت کرده که در چهار بحران جهانی، دین توانسته نقش سازنده‌ای را ایفا کند.

وی یادآور شد: از سوی دیگر اکنون ضعف انسان به صورت قطعی آشکار شده و همه پزشکان می‌گویند کسانی که روحیه آنها بالا باشد امکان بهبودی‌شان زیادتر است. این امر نشان می‌دهد که هیچ زمان نمی‌توانیم بدون خدا و بدون دین زندگی کنیم. مردم جهان آن میزان که الان به ضعف خود پی بردند، حداقل در قرن گذشته به ضعف خود آگاهی نداشتند. حتی در جنگ‌های جهانی مردم این قدر وامانده نشدند و ضعف و ناتوانی که امروز شاهد هستیم در آن دو جنگ وجود نداشت. از آن طرف چون دین موجب تقویت روحیه انسان است، می‌تواند در این زمینه تأثیر مثبت داشته باشد. با این توصیف به نظر می‌رسد که این حادثه نظام الهیاتی دنیا را به هم زده است. می‌توانم ادعا کنم از الان به بعد الهیات جدیدی به نام الهیات کرونا شکل خواهد گرفت. در هر صورت کرونا همین اکنون هم باعث شده که رویکرد مردم به دین بهتر شود.

تأثیرات منفی کرونا بر برخی ادیان

قنبری به تأثیرات منفی کرونا بر برخی دیدگاه‌های پیروان ادیان پرداخت و ادامه داد: البته باید به جنبه منفی اثرگذاری کرونا بر دین نیز توجه کرد. در اثر کرونا برخی دیدگاه‌های دینی به چالش کشیده شده است؛ هرچند جنبه مثبت اثرگذاری بر جنبه‌های منفی غلبه دارد. در هر صورت در دوره کرونا برخی دیدگاه‌های راجع به دین به چالش کشیده شد. مثلاً در اسرائیل یهودیان افراطی گفتند که قرنطینه را قبول نداریم، چون دین ما گفته است که خداوند حافظ شماست. در ایران هم برخی معتقد بودند که اماکن متبرکه نباید بسته شود، چون این اماکن حافظ زائران هستند. کرونا نشان داد که این دیدگاه غلط است؛ چون ادیان در این مسئله عقول انسانی را به رسمیت می‌شناسند و انسان‌ها موظف هستند براساس عقل خود با این ویروس مبارزه کنند، نه اینکه خیال کنند چون این اماکن مقدس هستند ویروس کرونا وارد آنها نمی‌شود.

وی در پایان گفت: بر این اساس برخی تصویرهایی که تاکنون از دین عرضه می‌شد و مدعی آن بود که دینداران از همه آفت‌ها به دورند، این دیدگاه دیگر قابل دفاع نیست. بنابراین الهی‌دانانی که این دیدگاه را راجع به دین خود داشتند، باید در باورهای خود تجدیدنظر کنند. اکنون همه اماکن مقدس در کل دنیا تعطیل شده است و شما نمی‌توانید ادعا کنید که مکان مقدس ما در برابر کرونا مصونیت دارد. البته باید توجه داشت که این مسئله به ضرر دین نیست، بلکه به ضرر دیدگاه‌هایی است که به طبیعت و انسان نگرش واقع‌گرایانه ندارند. پس باید نگاه واقع‌گرایانه داشته باشیم؛ چراکه اکنون زمان تقویت اندیشه‌هایی است که به حوادث طبیعی نگاه واقع‌گرایانه دارند.