توضیحات

«عقل و ملازمه آن با شرع»

دکتر رضا رنجبر

از عوامل پویایی و دوام فقه شیعه به کار گیری عقل در فرآیند استنباط احکام و قوانین شرعی است. لذا برای داشتن یک جامعه مترقی و توسعه یافته ی دینی ضرورت دارد آسیب شناسی لازم در زمینه ی استفاده از عقل انجام پذیرد و میزان کارایی عقل مشخص گردد. با مراجعه به منابع دست اول اخباریان و محدثان مانند «الفوائد المدنیة»، «الفوائد الطوسیة»، «الأصول الأصلیة»، «کافی»، «المقنع» و «وافی» معلوم شد که به علت اعتقاد این عالمان دینی به اینکه تمامی احکام و قوانین از طرف شارع مقدس بیان شده و اینکه با مراجعه به اخبار ائمه ی معصومین (علیهم السلام) می توان همه ی احکام واقعی را به دست آورد. لذا به کار بردن هر دلیل دیگر به خصوص دلیل عقلی را موجب گمراهی و فاصله گرفتن از احکام واقعی می دانستند. آنان علت این اعتقاد را وجود خطا در مقدمات عقلی و هر نوع دلیل غیر نقلی می دانند. بیشتر اخباریان دلیل عقلی مطرح شده توسط اصولیان را با قیاس و دیگر ادله ی ظنی غیر معتبر یکسان تلقی کرده و در نتیجه به مخالفت با به کار گیری هر نوع دلیل عقلی برخاسته اند. محدثانی چون شیخ صدوق در آثار خود به ظاهر احادیث (که دلیل ظنی محسوب می شوند)، اعتماد کرده و با این اعتماد دچار تناقض شده اند. استر آبادی در چندین مورد از کتاب «الفوائد المدنیة» به دلیل عقلی تمسک می کند و این در حالی است که وی هر نوع دلیل غیر نقلی را ظنی و فاقد اعتبار می داند. در عین حال به رغم اشکالی که به اخباریان و محدثان می توان وارد کرد، این خرده را بر اصولیان نیز می توان گرفت که حدود و ثغور دلیل عقلی را به طور دقیق تبیین نکرد.